Về chủ nghĩa xã hội không tưởng và chủ nghĩa xã hội khoa học
GS,TS Đàm Đức Vượng
Trên trang mạng quốc tế gần đây xuất
hiện bài viết: “Chủ nghĩa xã hội không tưởng và chủ nghĩa xã hội khoa học” của
một người khác chính kiến, viết rằng: “Chủ nghĩa xã hội không tưởng là
thứ chủ nghĩa xã hội được mô tả là tuyệt đẹp, giàu có, công bằng, không bóc
lột, xứng đáng là khát vọng của toàn dân, nhưng thực tế thì tốn nhiều kiếp
người vẫn không thể thực hiện được”. “Còn chủ nghĩa xã hội khoa học sẽ không
thể xây dựng trên nền tảng của một xã hội còn lạc hậu, kém phát triển. Cách
mạng vô sản sẽ không xảy ra khi chủ nghĩa tư bản đang còn phát triển mà phải
đợi đến khi nó đạt tới mức phát triển tối đa và bắt đầu bộc lộ mâu thuẫn không
thể giải quyết được trong nội tại của nó”. “Nếu vậy, phải đợi khi chế độ tư bản
phát triển rất cao, cao hết mức, thì cách mạng vô sản lật đổ nó và tiếp nhận
toàn bộ thành quả của nó, và từ đó, phát triển tiếp lên những tầm cao mới”. “Điều này
có nghĩa là chủ nghĩa xã hội sẽ không thể xây dựng trên nền tảng của một xã hội
còn lạc hậu, kém phát triển”…
Những nhận định trên đây
là nông cạn về chủ nghĩa xã hội không tưởng và chủ nghĩa xã hội khoa học, mà
tôi thấy cần phải trao đổi lại cho rõ.
Về chủ nghĩa xã hội không
tưởng là giai đoạn tiền khoa học biểu hiện dưới dạng chưa chín muồi về mặt khoa
học, nguyện vọng muốn thiết lập một xã hội kiểu mới, trong đó, không còn tình
trạng người bóc lột người, nhưng không có cơ sở khoa học. Chủ nghĩa xã hội
không tưởng xuất hiện như sự phản ánh các mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản. Lần
đầu tiên, thuật ngữ “không tưởng” đã được T.Môrơ dùng để nói đến cái xã hội lý
tưởng. Chủ nghĩa xã hội không tưởng được Xanh Ximông và Phuriê ở Pháp, Ôoen ở
Anh tiếp thu và phát triển. Các ông nuôi ảo tưởng có một xã hội thật tốt đẹp,
nhưng thực tế thì mơ ước của các ông không có cơ sở khoa học, vì không một đại
diện nào của chủ nghĩa xã hội không tưởng biết đứng trên lập trường duy vật
trong cách nhận thức lịch sử và biết phát hiện được sức mạnh thực tế của sự cải
tạo xã hội theo chủ nghĩa xã hội. Thêm vào đó, những người không tưởng không
hiểu được các con đường thực tế để cải tạo những quan hệ xã hội hiện có, từ
chối cách mạng, có lòng tin ngày càng ngây thơ cho rằng, bằng tuyên truyền mà
người ta có thể thay đổi trật tự xã hội hiện có. Là hình thức đầu tiên phủ nhận
trật tự tư bản chủ nghĩa, ủng hộ chế độ xã hội cao nhất là chế độ cộng sản chủ
nghĩa, nhưng chủ nghĩa xã hội không tưởng đã không luận chứng được về mặt lý
luận quy luật phát triển của loài người để tiến đến xã hội mới này. “Chủ nghĩa
xã hội không tưởng không giải thích được bản chất của chế độ nô lệ làm thuê
trong chế độ tư bản chủ nghĩa, cũng không phát hiện ra được những quy luật phát
triển của chế độ tư bản chủ nghĩa và cũng không tìm thấy lực lượng xã hội có khả
năng trở thành người sáng tạo xã hội mới”1. Mặc dù có thái độ phê
phán kịch liệt đối với chế độ tư hữu, nhưng các tác giả của học thuyết không
tưởng thường chỉ đưa ra để đối lập một cách ngây thơ với các chế độ bóc lột,
chứ không luận chứng được trên cơ sở khoa học về chế độ tư hữu và chế độ người
bóc lột người.
Tại một số nước, chủ
nghĩa xã hội không tưởng hòa nhập với hệ tư tưởng dân chủ - cách mạng. Tùy theo
điều kiện kinh tế - xã hội mà chủ nghĩa xã hội không tưởng ở nước này hoặc nước
khác có những đặc điểm riêng, nhưng không nước nào thực hiện được chủ nghĩa xã
hội không tưởng, vì chính nó là “không tưởng”. Tại những nước ở Đông Âu và châu
Á, và trong thế kỷ XX thì gồm cả các nước Mỹ latinh và châu Phi, các học thuyết
chủ nghĩa xã hội không tưởng hòa làm một với tư tưởng cách mạng tiểu tư sản,
chủ yếu với tư tưởng cách mạng nông dân và chủ nghĩa cải lương.
Trong bài “Chủ nghĩa xã
hội không tưởng và chủ nghĩa xã hội khoa học”, Tác giả viết: “Tại Việt Nam,
đang thực hiện chủ nghĩa xã hội không tưởng, vì mọi cái đều là không tưởng”.
Nhận định này hoàn toàn sai. Việt Nam đang thực hiện chủ nghĩa xã hội khoa học,
đang ở trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, mọi cái đều là hiện thực, có
cơ sở khoa học và cách mạng, hoàn toàn không có cái gì gọi là phiêu lưu, không
tưởng.
C. Mác và Ph.Ăngghen
Về chủ nghĩa xã hội khoa học ra đời gắn liền với lý luận của C.Mác, Ph. Ăngghen, sau đó được V.I.Lênin phát triển lên thành những lý luận mới, gắn liền với Quốc tế I, Quốc tế II (thời kỳ Ph.Ăngghen còn sống), đặc biệt là Quốc tế III (Quốc tế Cộng sản).
Trước hết, cần nhận thức
rằng, chủ nghĩa xã hội khoa học hoàn toàn có thể xây dựng trên nền tảng của một
xã hội chưa phát triển như V.I.Lênin nói. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, mốc
ghi nhận sự ra đời của lý luận chủ nghĩa xã hội khoa học được đánh dấu từ năm
1848, khi C.Mác và Ph.Ăngghen viết và công bố “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản”,
trong đó, xác lập quyền lãnh đạo cách mạng là giai cấp công nhân và cách mạng
phải tiến hành từng bước, không thể làm ngay một lúc.
Chủ nghĩa xã hội khoa học
(giai đoạn cao là chủ nghĩa cộng sản khoa học) là chủ nghĩa Mác – Lênin nói
chung với tính cách là sự luận chứng toàn diện (triết học, kinh tế, xã hội,
chính trị) về sự diệt vong không thể tránh khỏi của chủ nghĩa tư bản và thắng
lợi tất yếu của chủ nghĩa xã hội, là sự biểu hiện khoa học những lợi ích cơ bản
những nhiệm vụ đấu tranh của giai cấp công nhân. Chủ nghĩa xã hội khoa học là
khoa học về đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân và cách mạng xã hội chủ
nghĩa, về quy luật xã hội – chính trị của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội
và chủ nghĩa cộng sản, về toàn bộ quá trình cách mạng thế giới. Nó khác hẳn với
chủ nghĩa xã hội không tưởng.
Khi lý luận chủ nghĩa xã
hội khoa học ra đời, C.Mác và Ph.Ăngghen đã phải vật lộn bao phen đấu tranh
quyết liệt với những trường phái tư tưởng khác nhau, ngay cả trong nội bộ của
Liên đoàn những người cộng sản. Năm 1850, trong Liên đoàn những người cộng sản
hình thành một nhóm biệt phái “tả khuynh”, đứng đầu là Augustơ Vinlích và Cáplơ
Sáppơ. Trong một bài giảng về Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản tại Hội khai sáng
công nhân Đức ở Luân Đôn, C.Mác xác định tính tất yếu của cách mạng, nhưng do
hoàn cảnh thay đổi, nên phải có giai đoạn tạm thời không cách mạng ở châu Âu và
chỉnh lý lại sách lược của Liên đoàn những người cộng sản, rằng, “không thể đạt
tới chủ nghĩa cộng sản ngay lập tức mà chỉ có thể đạt tới chủ nghĩa đó qua mấy
giai đoạn phát triển cách mạng, rằng, trước khi bắt tay vào những công cuộc cải
tạo cộng sản chủ nghĩa, thì cần phải giải quyết những nhiệm vụ của cuộc cách
mạng dân chủ tư sản”2. A.Vinlích kịch liệt phản đối luận điểm này
của C.Mác. Ông “phủ nhận tính tất yếu của những tiền đề vật chất nhất định để
xác lập chủ nghĩa cộng sản và có ý định xác lập chủ nghĩa đó ngay lập tức, bằng
ý chí của một số ít người”3. A.Vinlích và C.Sáppơ kiên quyết chống
lại sách lược mới của Liên đoàn những người cộng sản do C.Mác và Ph.Ăngghen đề
xuất. Họ đẩy Liên đoàn những người cộng sản vào con đường phiêu liêu, mạo hiểm.
C.Mác gọi hành động đó là “trò chơi cách mạng”, có hại, chứ không phải là sự
chuẩn bị nghiêm túc cho những trận chiến đấu cách mạng trong tương lai. C.Mác
chỉ ra rằng, cơ sở tư tưởng, lý luận của chủ nghĩa phiêu lưu, mạo hiểm trong
chính trị của họ là sự tách rời cuộc sống, biểu hiện của sự chủ quan, duy ý
chí. C.Mác kiên quyết bác bỏ lập luận của nhóm Vinlích – Sáppơ. Cuộc đấu trí tư
tưởng, lý luận này, phần thắng đã thuộc về C.Mác, vì đa số trong Liên đoàn
những người cộng sản ủng hộ quan điểm của C.Mác.
Sau khi đánh bại nhóm
Vinlích – Sáppơ về quan điểm tư tưởng lý luận, C.Mác lại tiến hành cuộc đấu
tranh quyết liệt chống P.C.Pruđông cũng trên quan điểm tư tưởng, lý luận. Tháng
7-1851, C.Mác đọc cuốn sách của P.C.Pruđông mới xuất bản ở Pa ri: “Tư tưởng
chung của cách mạng trong thế kỷ XIX”. Trong cuốn sách này, P.C.Pruđông tuyên
bố lý luận không tưởng về việc thực hiện cuộc cách mạng xã hội bằng con đường
hòa bình, không cần chính phủ, không cần cơ cấu nhà nước, không cần một nền dân
chủ. Quan điểm của P.C.Pruđông là làm theo cách đó, dần dần, chủ nghĩa tư bản
sẽ biến thành chủ nghĩa xã hội.
Sau khi đọc xong cuốn
sách của P.C.Pruđông, C.Mác quyết định phê phán quan điểm sai trái của
P.C.Pruđông trên báo chí. Theo C.Mác, đây thực chất là quan điểm của những phần
tử cải lương. Những lời P.C.Pruđông kêu gọi thực hiện hòa bình giai cấp và giải
quyết vấn đề xã hội bằng con đường cải cách là vô chính trị, không thể chấp
nhận được. Trong thư gửi Ph. Ăngghen, ngày 8 và 14-8-1851, C.Mác đánh giá cuốn
sách của P.C.Pruđông là “một cuộc bút chiến chống chủ nghĩa cộng sản”4.
Ph.Ăngghen tán thành nhận xét này của C.Mác…
Đến thời V.I.Lênin, chủ
nghĩa xã hội khoa học cũng liên tiếp bị những quan điểm chống đối tấn công.
Quan điểm của những người chống lại quan điểm tư tưởng, lý luận của V.I.Lênin
là họ chỉ có vấn đề giai cấp thuần túy, chứ không có vấn đề dân tộc và thuộc
địa, trong khi đó, quan diểm của V.I.Lênin là rất rõ ràng: giai cấp công nhân
và các dân tộc bị áp bức trên toàn thế giới đoàn kết lại để cùng nhau tiến hành
cách mạng.
Cuộc đấu tranh về quan
điểm tư tưởng, lý luận thời V.I.Lênin kéo dài nhiều năm, tháng, vật vã để chiến
thắng những quan điểm tư tưởng, lý luận sai trái của chủ nghĩa cải lương. Sau
khi V.I.Lênin mất, sự khác nhau về quan điểm tư tưởng, lý luận giữa chủ nghĩa
xã hội khoa học và chủ nghĩa cải lương vẫn đang còn tiếp diễn.
Trên đây là một số vấn đề
cơ bản về chủ nghĩa xã hội không tưởng và chủ nghĩa xã hội khoa học. Người làm
méo mó nó đi là không tôn trọng lịch sử và làm sai lệch lịch sử.
------
1.V.I.Lênin Toàn tập,
tiếng Việt, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, tập 23, tr.56,57.
2. Dẫn theo “C.Mác Tiểu sử”, tập 1, do Viện Mác – Lênin trực
thuộc Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô biên soạn, Nxb Chính trị
quốc gia, Mátxcơva, 1968, bản dịch sang tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội Việt
Nam, Hà Nội, 1975, tr. 446.
3. Dẫn theo “C.Mác Tiểu sử”, tập 1, do Viện Mác – Lênin trực
thuộc Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô biên soạn, Nxb Chính trị
quốc gia, Mátxcơva, 1968, bản dịch sang tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội Việt
Nam, Hà Nội, 1975, tr. 446, 447.
4. C.Mác và Ph.Ăngghen
Toàn tập, bản tiếng Nga, tập 27, tr. 279.
