NHỮNG NGHIÊN CỨU MỚI VỀ NGUỒN LAO ĐỘNG CỦA VIỆT NAM HIỆN NAY

PGS,TS Đàm Đức Vượng

     

Các công nhân đang làm việc tại một xưởng sản xuất

      (BBS: Tạp chí “Việt Nam hội nhập” ra số đặc biệt Chuyên đề nghiên cứu khoa học về chính sách, pháp luật và quản lý - số 91 – 2019, đăng bài viết “Những nghiên cứu mới về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay” của PGS,TS Đàm Đức Vượng và giới thiệu về PGS,TS Đàm Đức Vượng. Chúng tôi xin trân trọng giới thiệu bài viết này)

      

PGS,TS Đàm Đức Vượng

Chức vụ trước khi về hưu: Chánh Văn phòng, Vụ trưởng, Thư ký Khoa học chuyên trách Hội đồng Lý luận Trung ương.

Huy hiệu 55 tuổi Đảng.

Tặng thưởng Khoa học cao nhất cho đến thời điểm này: Huân chương Lao động Hạng nhì của Chủ tịch nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào tặng, vì đã hoàn thành xuất sắc công trình nghiên cứu khoa học về Chủ tịch Cayxỏn Phômvihản và đã có một tác phẩm khoa học – chính trị viết về Chủ tịch Cayxỏn Phômvihản.

Hoạt động khoa học:

 - Có thế mạnh về nghiên cứu khoa học trên ba lĩnh vực: Khoa học lý luận và lịch sử; Khoa học về lý số; Thơ triết lý.

 - Cử nhân Ngữ văn.

 - Bảo vệ thành công Luận án Phó tiến sĩ (nay là Tiến sĩ) sử học năm 1986 và được Nhà nước phong Phó giáo sư sử học năm 1992.

- Có 20 tác phẩm khoa học lý luận và lịch sử viết riêng đã được xuất bản; Có 1 tác phẩm khoa học về lý số đã được xuất bản; Có 6 tập thơ triết lý đã được xuất bản; Có 6 tác phẩm đứng tên Chủ biên đã được xuất bản; Có 11 tác phẩm viết chung đã được xuất bản; Có 10 tập Kỷ yếu Báo cáo khoa học (in chung) đã được xuất bản; Có hơn 100 bài nghiên cứu đã in ở trên 20 tạp chí trong nước và ngoài nước; Có hơn 500 bài viết khoa học đã đăng trên các báo và tạp chí; Hướng dẫn và bảo vệ thành công 3 luận án tiến sĩ sử học; Hướng dẫn và bảo vệ thành công 3 luận văn thạc sĩ; Tham gia nhiều hội đồng chấm luận án tiến sĩ và luận văn thạc sĩ; Tham gia 20 hội đồng nghiệm thu đề tài khoa học cấp nhà nước; Trực tiếp làm Chủ nhiệm 3 đề tài cấp Nhà nước, 2 đề tài cấp quốc tế và 1 đề tài cấp Bộ (Ban Đảng Trung ương). Tất cả đều đã nghiệm thu cấp Nhà nước và đều đạt kết quả xuất sắc; Tham gia 15 đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước; Thành viên kiêm Thư ký Khoa học Tổ Biên tập tổng kết 20 năm đổi mới của Bộ Chính trị…                         

     

 *

NHỮNG NGHIÊN CỨU MỚI VỀ NGUỒN LAO ĐỘNG CỦA ViỆT NAM HIỆN NAY

 Xây dựng hệ thống lý luận về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay

 Vấn đề nguồn lao động (còn gọi là nguồn nhân lực) đang là vấn đề lớn nhất, nóng bỏng nhất khi đất nước đang tiến bước những chặng đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Vì vậy, cần phải nghiên cứu nó một cách thấu đáo, phải nâng nó lên thành khoa học và nó phải được đối xử như một khoa học.

Chúng ta đang từng bước xây dựng hệ thống lý luận về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay. Đây là một trong những nghiên cứu mới về nguồn lao động. Trước đây, chúng ta mới chỉ có hoạt động thực tiễn về nguồn lao động của Việt Nam. Nay xây dựng hệ thống lý luận về vấn đề này là điều cần thiết.

 Phương thức xây dựng lý luận về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay là sự kết hợp giữa lý luận và thực tiễn. Lý luận về nguồn lao động của Việt Nam chính là những kinh nghiệm đã được khái quát qua ý thức của những người lao động Việt Nam, là toàn bộ những tri thức đã được rút ra từ thực tiễn lao động sản xuất. Còn thực tiễn, đó là những hoạt động của người lao động nhằm làm cho xã hội tồn tại và phát triển, và trước hết, là quá trình khách quan của sản xuất vật chất – quá trình này là cơ sở của đời sống người lao động, đồng thời, đó cũng là hoạt động cải tạo – cách mạng của đời sống xã hội nhằm góp phần làm biến đổi thế giới, biến đổi xã hội theo chiều hướng ngày một tốt lên. Thực tiễn nguồn lao động còn là cơ sở để tổng kết thành lý luận về nguồn lao động. Lý luận và thực tiễn về nguồn lao động là ở trong một thể thống nhất gắn bó, tuy không phải lúc nào cũng đồng nhất; cái này không thể tồn tại nếu không có cái kia và hai cái luôn tác động lẫn nhau. Cơ sở của tác động qua lại này chính là thực tiễn. Chính lao động sản xuất thực tiễn làm nảy sinh và ở mỗi bước phát triển lại quy định ý thức của người lao động, và cùng với ý thức, quy định cả sự nắm vững hiện thực về mặt lý luận. Người lao động hành động có ý thức, lĩnh hội hiện thực bằng cách này hay cách khác. Phương thức sản xuất, sau khi xã hội hóa lao động và phát triển lực lượng sản xuất, đã tạo nên những tiền đề khách quan để khắc phục sự tách rời giữa lý luận và thực tiễn. Vì vậy, vai trò của lý luận về nguồn lao động tăng lên trong quá trình lao động sản xuất.

Lý luận về nguồn lao động chính là một bộ phận dân cư của đất nước, có toàn bộ những khả năng thể chất và tinh thần có thể được sử dụng trong tiến trình lao động. Nguồn lao động là một yếu tố quan trọng của tiềm lực kinh tế của đất nước và nói lên số lượng tối đa có thể của dân cư có khả năng lao động sản xuất. Những tiêu chuẩn cơ bản dùng để tính dân cư vào nguồn lao động là độ tuổi, tình trạng sức khỏe và khả năng chuyên môn. Bộ phận chủ yếu của nguồn lao động là những người làm việc trong các cơ quan kinh tế và hành chính, bao gồm cả lao động trí óc và lao động chân tay.

 Đặc trưng của nguồn lao động là những chỉ tiêu số lượng và chất lượng, những chỉ tiêu này có thể thay đổi. Trong số đó, những chỉ tiêu quan trọng nhất là số lượng, độ tuổi, giới tính, trình độ học vấn và số người đang đi học, đang làm việc trong ngành kinh tế quốc dân và sự phân bố theo lĩnh vực, theo ngành, theo lãnh thổ,… Những nhân tố kinh tế, xã hội đều có ảnh hưởng đến sự vận động của nguồn lao động. Mức tăng nguồn lao động là sự chênh lệch giữa số dân cư đến độ tuổi có khả năng lao động và số dân cư đến độ tuổi về hưu. Sự thay đổi tỷ suất sinh đẻ chỉ sau một thời gian nhất định mới có ảnh hưởng đến nguồn lao động. Các thế hệ thanh niên mới đến độ tuổi có khả năng lao động có ảnh hưởng to lớn đến sự thay đổi thành phần chất lượng của nguồn lao động. Trình độ học vấn và nghề nghiệp của nguồn lao động không ngừng tăng lên, đó cũng là nâng cao chất lượng. Số lượng nguồn lao động và việc sử dụng số lượng đó được phản ánh bởi chính lao động của người lao động.      

Thực tiễn (thực trạng) về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay

Tại Việt Nam, luật pháp quy định giới hạn độ tuổi và khả năng lao động là từ 18 đến 60 tuổi đối với nam giới và từ 18 đến 55 tuổi đối với nữ giới. Trên thực tế, ngoài độ tuổi từ 18, còn một số lao động có độ tuổi 15 trở lên.

 Nguồn lao động của Việt Nam hiện nay bao gồm người Việt Nam lao động ở trong nước, người Việt Nam lao động ở nước ngoài và người nước ngoài đang lao động tại Việt Nam. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, lực lượng lao động của Việt Nam từ 15 tuổi trở lên của cả nước tính đến quý 1-2018 có 55,1 triệu người. Lực lượng lao động trong độ tuổi lao động tính đến quý 1-2018 là 48,4 triệu người. Lao động có việc làm đã qua đào tạo từ trình độ sơ cấp nghề trở lên trong quý 1-2018 ước tính là 11,6 triệu người, chiếm 21,5% tổng số việc làm trong cả nước. Tỷ lệ này còn rất thấp so với yêu cầu. Tỷ lệ lao động đã qua đào tạo mới chỉ đạt trên 50% tổng số lao động trong cả nước. Thu nhập bình quân tháng từ công việc chính của lao động làm công hưởng lương trong quý 1-2018 là 5,8 triệu đồng tháng/người, tăng 263 nghìn đồng so với quý trước và tăng 147 nghìn đồng so với cùng kỳ năm trước.

Lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài: Theo Cục Quản lý lao động ngoài nước trực thuộc Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, ước tính năm 2018, cả nước có hơn 140 nghìn lao động đi làm việc theo hợp đồng lao động ở nước ngoài, tăng 7% so với năm 2017. Với việc đưa hơn 140 nghìn lao động đi làm việc ở nước ngoài, năm 2018 là năm thứ năm liên tiếp xuất khẩu lao động với mốc 100 nghìn người/năm. Đặc biệt, năm 2018, lần đầu tiên, Nhật Bản vượt qua Đài Loan (Trung Quốc), trở thành nước tiếp nhận nhiều lao động Việt Nam nhất với hơn 67 nghìn người. Việt Nam cũng trở thành nước có số lượng thực tập sinh nhiều nhất trong số 15 nước có thực tập sinh sang nghiên cứu và học tập tại Nhật Bản. Số lượng thực tập sinh sang Nhật Bản tăng dần từng năm (năm 2015 là 27.010 người; năm 2016 là 39.938 người; năm 2017 là 54.504 người). Cũng theo thống kê của Cục Quản lý lao động ngoài nước, năm 2018 có 28 thị trường tiếp nhận lao động Việt Nam với quy mô từ 1.000 lao động trở lên, bao gồm các thị trường Nhật Bản, Đài Loan, Malaysia, Hàn Quốc, Rômani, Saudi Arabia. Mới đây, Nhật Bản đã chính thức thông qua luật mới về việc tiếp nhận người lao động nước ngoài. Theo đó, cho phép nước này tiếp nhận nhiều nhân công nước ngoài hơn nhằm giải quyết tình trạng thiếu hụt lao động kéo dài tại Nhật Bản. Dự kiến, tiếp nhận trong 14 ngành nghề, gồm xây dựng, đóng tàu, nông nghiệp, ngư nghiệp, hộ lý, nhà hàng, vệ sinh tòa nhà, công nghiệp rèn đúc, bảo dưỡng, sửa chữa ô tô, hàng không và một số ngành nghề khác.

Theo “Bách khoa toàn thư mở Wikipedia”, thì xuất khẩu lao động góp phần giải quyết việc làm và cải thiện đời sống cho nhiều người dân, góp phần tăng nguồn ngoại tệ cho đất nước và nhiều lợi ích kinh tế khác. Nhưng bên cạnh đó diễn ra song song những vấn đề bất cập về cơ chế, chính sách, quản lý từ cả hai phía trong và ngoài nước, những hạn chế về trình độ và ý thức người lao động, tình trạng lưu trú bất hợp pháp. Ngoài ra, lao động còn có thể đối mặt với việc bị lừa đảo, bóc lột và ngược đãi.

Theo số liệu của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, tính đến tháng 5-2016, cả nước có tổng số 82.585 lao động là người nước ngoài làm việc tại Việt Nam. Lao động nước ngoài đang làm việc tại Việt Nam đến từ 110 quốc gia, trong đó lao động mang quốc tịch Trung Quốc chiếm tỷ lệ cao nhất với 30,9% (tương ứng với hơn 25.700 người), tiếp đó là Hàn Quốc (hơn 15.300 người), Đài Loan (hơn 10.700 người), Nhật Bản (hơn 7.900 người).

Số lượng lao động người nước ngoài làm việc tại Việt Nam liên tục tăng, đòi hỏi cần phải hoàn thiện chính sách, luật, bảo đảm quyền của người lao động di cư, nhất là quyền đối xử bình đẳng về an sinh xã hội. Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014 của Việt Nam đã quy định người lao động nước ngoài phải  tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc kể từ năm 2018.

Một vài vấn đề rút ra về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay

 - Những nghiên cứu mới về nguồn lao động của Việt Nam hiện nay, thấy rằng, do dân số tăng nhanh, nên về số lượng lao động cũng tăng nhanh.       Do tăng nhanh về số lượng, nên chất lượng không chạy theo được số lượng, dẫn đến tình trạng lao động giản đơn quá nhiều, trong khi lao động có tay nghề cao lại còn rất thấp.

 - Mức lương của người lao động Việt Nam làm việc ở trong nước với người lao động Việt Nam làm việc ở nước ngoài còn chênh lệch nhiều, điều này dẫn đến tình trạng năng suất lao động của người Việt Nam làm việc ở trong nước thấp hơn năng suất lao động của người Việt Nam làm việc ở nước ngoài.

 - Các tổ chức xuất khẩu lao động ở Việt Nam làm việc còn chủ quan, chưa có sự điều tra kỹ lưỡng đối tượng xuất khẩu lao động trước khi tuyển lao động đi làm việc ở nước ngoài, dẫn đến một số trường hợp khi ra nước ngoài, người lao động bỏ trốn, hoặc cơ sở tiếp nhận lao động Việt Nam ở nước ngoài còn bất cập, làm người lao động phải chờ đợi một thời gian mới có việc làm; thủ tục đôi khi còn rườm rà.

 - Khả năng ngoại ngữ của người lao động Việt Nam còn hạn chế, ảnh hưởng ít nhiều đến giao tiếp và trao đổi công việc, nghề nghiệp khi lao động ở nước ngoài.

 - Cơ quan chức năng quản lý các đơn vị xuất khẩu lao động chưa tốt, dẫn đến tình trạng mạnh ai nấy làm.

 - Chính sách về nguồn lao động và người lao động còn một số bất cập, cần phải tiếp tục sửa chữa, bổ sung cho hoàn chỉnh.

Phương hướng và giải pháp xây dựng nguồn lao động Việt Nam trong tương lai

Qua tính toán và nghiên cứu, tôi thấy phương hướng phấn đấu đến năm 2025, có tính đến năm 2030, cả nước có khoảng 60 triệu lao động làm việc, chiếm 2/3 dân số, trong đó, lực lượng lao động đã qua đào tạo có khoảng 60% trong tổng số lao động của cả nước. Chúng ta cần tập trung vào đầu tư đào tạo nguồn lao động có chất lượng cao, nhất là đào tạo về kỹ năng lao động. Nghịch lý của lao động Việt Nam hiện nay là thiếu lao động có tay nghề cao, trong khi lại xảy ra tình trạng thất nghiệp đối với những người này. Hiện nay, số người thất nghiệp có trình độ đại học chiếm khoảng gần 3% so với tổng số lao động. Khi cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 vào cuộc, rất có thể xảy ra tình trạng thất nghiệp do người máy làm thay lao động. Vì vậy, vấn đề đặt ra là phải làm thế nào để khắc phục được tình trạng thất nghiệp khi người máy thay thế, tức là phải tạo ra những việc làm mới.

Muốn thực hiện được phương hướng trên đây, cần phải có những giải pháp tổng thể và giải pháp cụ thể về nguồn lao động, nguồn kinh doanh, nguồn  đào tạo,… Cụ thể là:

 - Trước hết phải rà soát lại các chính sách về lao động, xem chính sách nào còn phù hợp thì tiếp tục phát huy, chính sách nào không có phù hợp thì bãi bỏ; bổ sung chính sách mới. Hoàn thiện hệ thống chính sách đối với người lao động là rất quan trọng, vì nó quyết định mọi mặt công việc và đời sống xã hội của người lao động.

 - Dựa hẳn vào địa phương, cơ quan chức năng và đơn vị cơ sở để khai thác triệt để mọi nguồn lao động tiềm tàng đang ẩn náu trong nhân dân. Phát hiện nguồn lao động chất lượng cao để có phương hướng đào tạo và sử dụng.

- Nói đến nguồn lao động phải nói đến chất lượng sinh đẻ. Muốn có một thân hình khỏe mạnh, tráng kiện, tinh thông trong quá trình lao động, trước hết, hãy nghĩ đến chất lượng sinh đẻ. Đẻ ra những đứa con còi cọc sẽ ảnh hưởng rất lớn đến việc tạo nguồn lao động (nguồn nhân lực) sau này.

 - Giáo dục tinh thần lao động cần cù, sáng tạo trong những người lao động. Giáo dục đào tạo phải được quán triệt trong các trường học từ phổ thông đến đại học. Vấn đề này, chúng ta làm chưa tốt, làm cho người lao động chưa hiểu hết tình hình thực tế và kỹ năng lao động. Vì vậy, giáo dục tinh thần lao động cho người lao động phải được đặt lên hàng đầu.

 - Phải có kế hoạch tổng thể và kế hoạch cụ thể về đào tạo trong phạm vi cả nước và trong từng địa phương, đơn vị. Vấn đề đào tạo nguồn lao động cũng phải đặt lên hàng đầu. Phải khắc phục tình trạng đào tạo theo kiểu manh mún, nhỏ giọt từng người một của các đơn vị lao động tư nhân.

 - Xây dựng hình mẫu và tố chất người lao động sao cho xứng đáng với giá trị lao động, trở thành tấm gương lao động sản xuất trong mọi hoàn cảnh và mọi thời cơ, kể cả lao động ở trong nước và lao động ở ngoài nước.

 - Thực hiện sự phản biện xã hội, chức năng giám sát và cạnh tranh lành mạnh đối với các tổ chức tuyển dụng lao động, kể cả ở trong nước và ngoài nước. Phản biện chính là sự nhận xét, đánh giá việc tuyển dụng lao động của cơ quan đơn vị chức năng. Giám sát chính là xem xét, theo dõi việc tuyển dụng lao động. Cạnh tranh là sự tranh đua để giành lấy phần hơn, phần thắng về mình.

Hy vọng trong tương lai, nguồn lao động của Việt Nam sẽ phát triển mạnh, tăng nhanh về số lượng và nâng cao về chất lượng trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (4.0).